Aż strach się bać.

Czy można umrzeć ze strachu?

Do szpitala w Baltimore zgłosiła się młoda kobieta. Nie miała objawów żadnej choroby, przyjęto ją na oddział tylko i wyłącznie na jej własną prośbę, a raczej liczne i natarczywe błagania. Pytana o powód swojego zdenerwowania, czy wręcz stanu paniki, opowiadała dziwną historię o wiszącej nad nią klątwą.  Położna, która odbierała ją i jej dwie siostry miała rzucić na nie urok. Przepowiedziała, że najmłodsza dziewczynka nie dożyje 16 lat, średnia umrze przed ukończeniem 21 lat, a najstarsza tuż przed osiągnięciem 23 roku życia. Zestresowana dziewczyna twierdziła, że dwie przepowiednie już się spełniły. Jej siostry nie żyją, nie doczekały granicznych dat określonych przez położną-czarownicę.  Dziewczynę ze względu na zły stan psychiczny pozostawiono na noc w szpitalu. Rano, kiedy pielęgniarka weszła do jej sali, zdumiona stwierdziła, że pacjentka jest martwa. Czyżby umarła ze strachu?

Skąd się bierze strach?

Strach to naturalna emocja, wykształcona w procesie ewolucji. Była niezwykle istotna, gdyż pozwalała przetrwać naszym przodkom nawet we wrogim, niesprzyjającym środowisku. W czasach, kiedy ludzie jeszcze nie porozumiewali się ze sobą za pomocą mowy, emocje były sygnałami, wskazówkami, które przekazywaliśmy jeden do drugiego o stanie środowiska zewnętrznego. Co ciekawe, kiedy się czegoś nagle przestraszymy, emocje, te wyrażane na twarzy i za pomocą postawy całego ciała pojawiają się niemal automatycznie, zawsze jako pierwsze. Dopiero potem stać nas na jakąkolwiek konkretną reakcję behawioralną, taką jak ucieczka czy walka. Nasza ekspresja mimiczna informuje całą grupę, daje sygnał: „Uważaj, dzieje się coś niedobrego!”. Z czasem nauczyliśmy się doskonale rozróżniać różne emocje, a także rozpoznawać je u innych przedstawicieli tego samego gatunku (podobno na początku nie posiadaliśmy takiej umiejętności). Dzięki ekspresji emocjonalnej byliśmy w stanie stwierdzić, czy nowo spotkana osoba ma w stosunku do nas przychylne zamiary. Te proste reakcje pozwoliły nam przetrwać i wspiąć się na najwyższy poziom rozwoju cywilizacyjnego. Do dzisiaj, nawet w Polsce boimy się węży lub np. pająków, mimo że potencjalny krzyżak ogrodowy czy padalec nie może zagrozić naszemu życiu. Oczywiście można też spotkać żmiję zygzakowatą, ale tylko w specyficznych warunkach, nie w środku dużego miasta. Często nie radzimy sobie z lękami, które stają się po prostu irracjonalne i w jawny sposób nas ograniczają. Ponadto człowiek w pewien łatwy sposób może warunkować strach, czasami nawet raz negatywnie skojarzony bodziec (okradli mnie w parku, za każdym razem kiedy przez niego przechodzę, mocno ściskam swoją torebkę) wystarczy, by reakcja lęku występowała za każdym razem.

Warunkowanie. Jak działa?

W szkole uczyłeś się o Pawłowie i jego psach. Znakomity fizjolog przypadkiem odkrywa, że bodźce neutralne środowiska, takie jak dzwonienie dzwoneczkiem czy włączanie światła, po uprzednim skojarzeniu z sygnałem wyzwalającym strach, może stać się przyczyną warunkowej reakcji lęku. Wcześniej wspomniany park źle nam się kojarzy, okradli nas, być może zrobią to ponownie? Ten prosty mechanizm zna każdy z nas. Jednak co podczas warunkowania dzieje się w naszym mózgu? Jakie struktury odpowiadają za warunkowanie strachu?

Neurobiologia warunkowania strachu.

Istnieje w mózgu taka złożona struktura, którą nazywamy układem limbicznym. Jest on odpowiedzialny za nasze emocje, popędy, a także w pewnym stopniu za pamięć. Naukowcy do dziś spierają się, które elementy naszego mózgu powinny zaliczać do tego układu, niemniej jednak jego najważniejszymi strukturami są: hipokamp z korą śródwęchową, ciało migdałowate i zakręt obręczy.

Do hipokampa informacje docierają za pomocą kory śródwęchowej. To właśnie tam odbywa się konsolidacja śladu pamięciowego i nabywanie pamięci długotrwałej. Najważniejszą strukturą aktywną podczas warunkowania strachu jest jednak ciało migdałowate. Informacje płynące z naszych zmysłów, (w trawie chyba czai się wąż!) mogą do niego dotrzeć, za pomocą drogi niskiej lub wysokiej. Droga niska, czyli podkorowa, przebiega z wyłączeniem kory mózgowej, a więc naszej najwyższej świadomości. Sygnał jest natychmiastowo przesyłany ze wzgórza do ciała migdałowatego, co powoduje naszą jeszcze nie w pełni świadomą, ale silną reakcję lękową (przecież nie wiadomo, co w tej trawie siedzi, być może to wąż). Droga wysoka jest związana z przepływem informacji przez korę nową, podróż sygnału jest co prawda dłuższa, ale ciało migdałowate otrzymuje szczegółowo rozpoznane obiekty albo zasłyszane dźwięki (np. uff, to nie wąż tylko jakaś porzucona lina). Dowiedziono, że uszkodzenie ciała migdałowatego ma znaczący wpływ na warunkowanie reakcji strachu, a także ekspresję tej reakcji. Osoby z takim uszkodzeniem nie zawsze potrafią rozpoznać strach malujący się na twarzach innych osób (w zależności od tego w jakim wieku ciało zostało uszkodzone, im wcześniej tym trudniej). Jaki udział w tym procesie ma hipokamp? Odpowiada za tak zwane kontekstualne skojarzenia strachu, jego uszkodzenie uniemożliwia warunkowanie, w którym to sytuacja powoduje reakcję.

Jak wygasić uwarunkowaną reakcję strachu?

Jeżeli chcemy się pozbyć wcześniej uwarunkowanej reakcji strachu, czyli sprawić, aby bodziec, który wywołuje lęk stał się znowu dla nas obojętny i neutralny, nasz mózg musi uruchomić nowy aktywny proces, ponieważ wygaszanie nie jest bierne, nie powoduje zredukowania powstałej wcześniej ścieżki skojarzenia.

Wracając do dziewczyny, która być może umarła ze strachu. Jak sądzisz, czy to możliwe?

Źródło informacji: "Psychologia i życie" Zimbardo

                            "Sieci emocjonalne w mózgu." Ledoux J.E., Phelps E.A.

 Źródło grafiki: nauka.gadzetomania.pl