Kara – zawsze skuteczna? Część I

Żyjemy w świecie, gdzie za każde przewinienie, wykroczenie, przestępstwo, jeśli zostanie udowodnione, wymierzana jest kara, np. w postaci grzywny czy więzienia. Tradycja kary jest w nas głęboko zakorzeniona,  dlatego wielu z nas wydaje się, że jest to jedyne słuszne wyjście w sytuacji czyjegoś nieposłuszeństwa. Wychowywanie dzieci również opiera się na złożonym systemie kar czy nagród, pozytywne zachowania są cenione, np. „Byłeś grzeczny u dentysty, więc możesz wybrać sobie zabawkę w swoim ulubionym sklepie z zabawkami”, „Masz dobre oceny, więc w nagrodę kupiliśmy Ci twój pierwszy osobisty komputer”, natomiast negatywne karane „Spóźniłeś się, w tym tygodniu za karę nie możesz grać w gry na komputerze”, „Byłeś niegrzeczny, więc nie pójdziemy na basen”.

Wszystko wydaje się być proste. Ktoś robi coś złego, my go karzemy. Przecież w ten sam sposób działa nasze prawo: „ukradłeś coś, więc pójdziesz do więzienia”.  Jednak co się dzieje w momencie, gdy kara się kończy? Czy dziecko już nigdy nie będzie niegrzeczne i już nigdy się nie spóźni, bo otrzymało karę? Czy kara warunkuje czyjeś posłuszeństwo?

Jej problem jest bardzo złożony, a fenomen polega na prostocie. Łatwo jest kogoś karać, nie wymaga to specjalnego myślenia, co powinniśmy zrobić. Jest odruchowe, machinalne. Jednak nie zawsze bywa skuteczne.

Kiedy kara jest skuteczna?

Psychologowie za karę rozumieją „każdy czynnik następujący po zachowaniu, który powoduje jego zaprzestanie”.

Daj alternatywę

Osoba czy dziecko powinna mieć szansę na uniknięcie kary. Co prawda nie zawsze jest to możliwe, ale możemy zaproponować naprawienie wyrządzonej szkody w taki sposób, że kara stanie się niepotrzebna. Np. „Nabałaganiłeś, więc powinieneś dostać karę, ale jeśli posprzątasz nie będę się gniewać”. W systemie prawnym taką alternatywą może być dobrowolne przyznanie się do winy, które obniża karę lub w skrajnych przypadkach, uczestniczenie w procesie jako świadek koronny przeciwko innym zbrodniarzom.

Określ, dlaczego karzesz tę reakcję w określonej sytuacji.

O ile dorosły ma zazwyczaj dobrze wykształconą moralność, rozróżnia dobro od zła, to małe dziecko nie zawsze, o czym często zapominają rodzice. Zdarzają się sytuację, kiedy np. podczas jakiejś uroczystości rodzinnej dziecko mówi coś, czego nie powinno, np. brzydkie słowo, które usłyszało w telewizji, ale nie zdaje sobie sprawy, że to słowo jest nieodpowiednie i obraźliwe. Rodzice często nerwowo reagują i krzyczą, a skołatane dziecko nie ma pojęcia, o co im chodzi. Ponadto należy pamiętać, że osobie karanej ta przykra interakcja z karzącym powinna kojarzyć się tylko z tą daną sytuacja, a nie osobą.

Synchronizacja

Kara powinna nastąpić natychmiast po niepożądanej reakcji. Jest to najczęstszy błąd jaki popełniamy, a można go zauważyć na każdym dłuższym spacerze, kiedy przyglądamy się matkom z dzieckiem: „Byłeś niegrzeczny, uciekasz mi! Jak przyjdziemy do domu to tatuś cię ukarze”. Owszem, dziecko będzie się bało, zdawało sobie sprawę, że w domu czeka go coś nieprzyjemnego, ale już dawno zapomni, czego ta kara ma dotyczyć.

Ucieczka

Jeżeli chcemy, aby była skuteczna, nie może być sposobu na jej uniknięcie przez karanego. W sytuacji rezygnacji z kary, niepożądane zachowanie w pewien sposób zostanie nagrodzone i dodatkowo jeszcze częściej może się powtarzać!

Czas trwania

Nigdy nie wymierzajmy kary długotrwałej. Nie zawsze się to udaje. Przecież za wyjątkowo okrutne zbrodnie można trafić do więzienia nawet na 25 lat.

 Nie okazuj współczucia i miłości

Chodź brzmi to bardzo nieczule, to kara nie powinna kojarzyć się z pozytywnymi emocjami, ponieważ wtedy traci swoją wartość wychowawczą.

Generalizacja

Kolejny częsty błąd popełniany przez rodziców. Karząc, oceniamy czyjeś zachowanie, nie osobność i nie wolno dokonywać krzywdzących uogólnień typu „jesteś głupi”, ponieważ nawet długi czas po odbyciu kary, takie negatywne stwierdzenia mogą być pamiętane i osłabić stosunki między karanym a karzącym.

Czasami jednak kara przynosi więcej szkody niż pożytku. Osobiście nie znam wielu osób, które rzetelnie stosowałyby się do powyższych zasad, być może to wina tego, że nie są one tak powszechnie znane. Przede wszystkim musimy pamiętać, że wszystkie sytuacje skrajnie patologiczne związane z maltretowaniem dzieci, są związane z nieustannym stosowaniem kary, która często przyjmuje formę bicia i znęcania się. Problem jest bardziej powszechny niż nam się wydaje. Wystarczy, że przypomnę sobie podstawówkę, rodziców odbierających swoje dzieci. Wielu z nich rozmowę zaczynało od krzyku, a każde nieodpowiednie słowo malca kończyło się między innymi szarpaniem za rękę.

Musimy pamiętać, że kara wzbudza w karzącym poczucie krzywdy, a także buntu i agresji. Nikt nie lubi być karany, więc automatycznie się przed tym bronimy. Dlatego tak często słyszymy krzyk: „Ale jak to? Co ja znowu zrobiłem? To nie była moja wina.”  Ponadto często osoba karząca nie docenia surowości swojej kary, która może okazać się zbyt duża w porównaniu z czynem, który karzemy. Nie spodziewajmy się, że ukaranie sytuacji wynikłej z przypadku: „Przewróciłem się i przypadkiem zahaczyłem nogą o stół. Wtedy zbił się twój ulubiony wazon” nie wywoła frustracji i agresji. Musimy wiedzieć nie tylko jak, ale co karać. Kara nie powinna ukazywać nieograniczonej władzy osoby karzącej, ponieważ takie dzieci uznają, że jest to jedyny sposób na wymuszenie u kogoś odpowiedniego zachowania i same w przyszłości będą ją stosowały chętnie i bez ograniczeń. Należy także pamiętać, że kara stosowana w pewnym sensie publicznie, może zwiększyć swoją siłę, bo karany czuje obecność innych osób i całą sytuację uznaje za skrajnie upokarzającą.

Niesamowity eksperyment!

Elliot Aronson, popularny psycholog społeczny, zajmując się niegdyś teorią dysonansu społecznego z Leonem Festingerem (która jest złożonym i ciekawym tematem odpowiednim na odrębny post) przeprowadził fascynujący eksperyment, którego wyniki zaskoczyły nawet jego samego. Aronson wraz ze swoim współpracownikiem poszli do przedszkola i dali dzieciom rozmaite zabawki. Często potem przychodzili i bawili się z dziećmi. Następnie przedszkolaków podzielili na dwie grupy. Pierwsza miała otrzymać groźbę kary surowej, a druga groźbę kary lekkiej. Aronson po kolei zapraszał dzieci z pierwszej grupy do siebie. Każdego przedszkolaka pytał, którą nową zabawką lubi bawić się najbardziej. Po wskazaniu przedmiotu mówił, że w tym tygodniu malcowi nie wolno bawić się jego ulubioną zabawką, a jeśli to zrobi mimo zakazowi, on będzie bardzo się gniewał, już nigdy nie przyjdzie do przedszkola i zabierze wszystkie zabawki. Natomiast dzieci z drugiej grupy informował, że złamanie zakazu nie spowoduje żadnych strasznych skutków, może jedynie będzie trochę zły, ale nic poza tym.

Co się okazało?

Dzieci, które za zabawę ulubioną zabawką straszono surową karą, uważały ten przedmiot za jeszcze bardziej pociągający i wspaniały. Nie czuły do niego żadnej niechęci, natomiast przedszkolaki, którym praktycznie nie zagrożoną żadną karą, ulubioną zabawkę uznały za całkowicie nudną i już niewartą ich uwagi!

Dlaczego?

Ponieważ dzieci, którym nie grożono karą, same w sobie musiały wykształcić odpowiedni powód, dla którego nie mogą tej zabawki używać. Same siebie przekonywały, że ta zabawka wcale nie jest tak ciekawa jak inne, czego nie musiały robić dzieci, które zostały poinformowany o surowej karze.

Aronson wykonał podobny eksperyment w domu, wobec swojego syna, który cały czas bił swojego młodszego brata. Tata zagroził mu mała karą, okazało się, że zaraz potem agresja malucha wobec brata na zawsze się skończyła!

Źródło informacji: "Psychologia i życie" Zimbardo oraz "Przypadek to nie wszystko" Elliota Aronsona